Chesús de Mostolay ye uno d’os más grans espezialistas en a luenga aragonesa que se charra en o Semontano y asinas lo contrimuestra con as suyas publicazions. Como ista, editata en 2001 por o Instituto de Estudios Altoaragones e o Consello d’a Fabla Aragonesa; 583 pachinas en as cualas l’autor se fa cargo de transcribir as grabazions d’as memorias d’una d’as zagueras familias que bibió en San Pelegrín, a de Pascual Grasa e Gegroria Sampietro, naxitos en a primera decada d’o sieglo XX. Se graboron en a casa d’a familia ya en Zaragoza entre marzo de 1988 e abiento de 1990.
Os encargatos d’ista faina estioron os miembros d’o Ligallo de Fablans de l’Aragonés Armando Otero e Migalánchel Martín Pardos. Son más de sesantaidós oras en as cuals a familia Grasa no solo para cuenta d’a istoria familiar sino que dan un testimonio prou balioso d’un mundo ya esboldregato, en a suya luenga propia, l’aragonés, d’unas trazas particulars de beyer e bibir o mundo. L’amplaria de contenitos nos leba a charrar d’a obra por trampos, asinas que, en cada articlo, comentaremos bels capítols.
Prenzipiamos por a porteta, Chesús de Mostolay fa una luenga esposizión situgando cheograficamén o Semontano, dende o cabo fisico, politico u economico. Ofrexe datos más que más de l’agricultura dende o sieglo XVIII. No s’olbida d’o patrimonio natural e idrolochico, con prezisas informazions de molins e batans. O patrimonio artístico tamién i amanexe, con as armitas semontanesas dende o sieglo XII. Zaga d’isto, se zentra ya en San Pelegrín e a istoria d’os suyos pobladors dende o Paleolitico dica o s. XX. Sirban d’exemplo istas ringleras en as que charra d´o lupo:
Como depredadors más destacatos, a fuyina, o gato montesino, a chineta, a fuina y a rabosa…Pero güei falta o rei d’istas selbas, l’amo e siñor que lo dominó tot, o ser más temito por l’ombre d’ista redolata: o lupo. D’er ya no más nos en queda que o suyo remero, pero será eterno, pus bibirá ta cutio en as mentes d’as chens d’o Semontano. A lumerosa toponimia que con o suyo nombre i queda por toz os cantons d’ista tierra –lupo, lupera, lupera etc- da ideya d’a suya traszendenzia social d’antis más.
O zaguer lupo d’o que se tiene constanzia por a redolada de o Semontano estió bisto a prenzipios de sieglo por un bezino d’Alquezra, de casa Mur, cuan iste puyaba de Balbastro en una fría nuei d’ibierno, y dende allora, ya no s’ha sentito un sacre de que dengún en aiga bisto… Guara, Sebil e mesmo puestos más enta o plano estioron abitatos por dezenas de lobatas de as que daban buena cuenta os arriers, pastors, leñaters e mesmo labradors que dondiaban por ixas selbas. [Mostolay, 2001: 27]
Segunda parte aquí.