A Mustela nivalis ye uno d’os animals que con más zoonimos la se denomina en a Peninsula. En castellano la s’esmenta como comadreja e arguilla, e d’antis más tamién como mustela. En Aragón, antimás de como paniquesa, paniqueseta e comadreja, la se conoxe como panitiecha (por Sobrarbe), paniquera u rata paniquera (zona oriental), mincharra (Zinco Billas, Plana de Uesca), rata chirla (Plana de Uesca), “María la esperrecada” (bal de Chistau, seguntes o filologo inglés Brian Mott), rata panissera (Litera) e con os más latinos de mustrela (Zinca Meya), mostela (Baxo Aragón), mostrela (Litera), mustela (Gúdar-Xabalambre) e ‘mostrellada’ (nombre replegato por Pardo Asso en 1938). En Cataluña la se clama fugina, mostela, paniquella, paniquera, rata paniquella, rata paniquera e panquèra (en a bal d’Arán –aranés–, iste zaguero). En Balenzia, fugina, mustela e mostela. En Galizia, adelociña, bonitiña, dama das paredes, delonciña, delosiña, dolonsilla, dolosilla, delunciña, denidela, denocilla, denociña, denoncilla, denonciña, denosiña, denouciña, denuciña, denuncela, denunciella, dinoncela, denunciela, denunciña, dernicela, dinicela, diniciña, dinoncela, dinucela, dinuciña, dolosiña, dona, dona das paredes, dona de paredes, dondicella, doneciña, donexina, donicela, donicella, doniciella, donidela, doniña, donirla, doniscela, donisela, donociña, donosiña, donuciña, doñina, dunicela, durusiña, farridiña, feiticeira, feitiña, galana, galaniña, garridiña, gunicela, listiña, lusiña das paredes, pombiña, preciosiña, ruliña, saltaparedes e xeitosiña. Por Castiella, más que más Salamanca, la se denomina doncelleta, donecilla, donizuela, donocilla, dononcilla, donosilla, doroncilla e doronsilla. En Lion, mostolilla, mostoniella, mostonilla, mustenilla, mustulietsa. En Nabarra, antimás de paniquesa e comadreja, se replegan os nombres d’arminieia, erbiñude, erbiunia, erbiunido y erleinude. En Asturias, buniel.la, comadreja, comadrexa, comadrona, cumadreja, dolonciella, donicela, donicella, doniciella, dornicela, dornicella, dulunciaḏa, dulunciel.la, dunuciella, dununcilla, foína, fuína, fuíña, gineta, gornicela, l.lidia, liria, llira, l.liria, lliria, marta, martaleña, melón, moniel.la, mostadiecha, mostadiel.la, mostadiella, mostadilla, mostalilla, mostandiel.la, mostandiella, mostaniella, mostariel.la, mostariella, mostatiel.la, mostoliel.la, mostolietsa, municiel.la, muniel.la, muniel.lu, mustadiel.la, mustadiella, mustaliella, musturiella, palpabiel.la, palpabiella, papalba, papalbiecha, papalbilla, papalbina, papalma, papialbilla, rámila, rata el siestu, ratalilla, remesmila, remismila, retallina, xira e yiri. En o País Basco, agolatz, aingira erre, anddereder; andderejer, andereder, andereiger, andereigerra, andereiguerra, anjereder, anjerejer, aolatz, armundderi, endereder, erbi-iñude, erbindori, erbinure, erbiñude, erbiñuddea, erbiñudea, erbiunide, erbiunidia, ergainude, ergonei, ergonide, ergunari, ergusari, eriñuddea, mimitcha, mustela, musterle, ogigazta, ogigaztae, oguigaztai, oguigaztaia, pirocha, priocha, satandera, satandere, satandre, urdanga e xatandre. En Cantabria, beladeja, belida, bilidilla, bonuca, campisuela, campizuca, campizuela, juriacahuevos, mona, monuca, mosta, mostalilla, mostolilla, mustelilla, rámila, rézmila, rosmila, rosmilla, villería, villeruca. En Baleyars, mostel. Por Gran Canaria, camisuela. Y en Portugal, dondoninha, doninha (muito parexito á como en italiano: donnola), renozielha e denozielha (en Miranda do Douro –mirandés–, iste zaguero). Pero albertindo que muitos d’istos nombres se trafucan con atros mustelidos destintos á ra paniquesa.
Atras denominazions bernaclas peninsulars que replegamos ta ra Mustela nivalis son: comilleja, gliria, «la sin hueso», mimitcha, montisuela, musterle, mustrela, paniquesilla, papialbillo, patialbillo e pitiervilla (por confusión con a chineta, istas tres zagueras) e rata mustela.
O lingüista alemán Gerhard Rohlfs (1892-1986) asegura que son as espezials carauteristicas d’iste carnizero as que han feito que en destintas luengas la se desinne con nombres afalagadors, rancando d’antigas superstizions, e que, orichinariamén, sinificarban ‘polita’, ‘beroya’, ‘nuera’, ‘muller choben’, u ‘comai’ (comadre en español, de do bien o termino comadreja, a ‘comai chicorrona’ (pero con zierto matiz despeutibo); anque remerando que ‘comai’ tamién ye l’apelatibo que se dan as bruxas entre ellas). Espezialmén por Europa son abundans istos zoonimos que fan referenzia á ras mullers, como ro de donnola, en Italia; kummatrella, en a Campania italiana; doninha u dondoninha, en Portugal; pero tamién donicela, en Asturias; donosiña, en Galizia; endereder (‘dama pincha’), por o País Basco, u as denominazions de ‘choben nobia’ que fan daneses, eslabos e griegos; ‘cuñada’, que fan os albaneses, u ‘siñorita’ e ‘mozeta’, que trobamos en bellas fablas alemanes. Por un regular, toz os zoonimos con achiquiridor (mostadiella, mostadiel.la, mostariel.la, mostadilla, mostalilla, mostariella, mostolilla, mustadiella, mustaliella, mustelilla, musturiella: ‘zorzet chicorronet’, u mesmo bilidilla, bonitiña, bonuca, camisuela, delonciña, denidela, denocilla, denociña, denoncilla, denonciña, denosiña, denouciña, denuncela, denunciella, dernicela, diniciña, dinoncela, dolonciella, dolonsilla, dolosilla, doncelleta, donecilla, doneciña, donexiña, ezt.) dentrarban en ixa superstizión u temor á nombrar-la acordis (e mesmo ixe “María la esperrecada” d’o que nos fabla Mott). O lingüista italiano Mario Alinei (1926-2018) creye que una difusión tan ampla d’ista terminolachía solo puede esplicar-se azeutando que o fenomeno empezipió en epoca preistorica. Ya o nombre latino Mustela, ta bel autor, ranca d’una forma compuesta formada á partir d’o sustantibo latino MUS (zorz) e l’achiquidor –ELA (‘zorz chicote’, d’aquí o doble achiquiridor en mustadiella e deribatas). Anque tamién poderba estar parato por os sustantivos MUS (zorz) e TELUM (con o sinnificato d’’arma d’arrular’ u ‘rayo’, por a belozidá con que se muebe u por os efeutos letals que dexa por do pega). O etimo NIVALIS tien que beyer con a nieu, con a color blanca. Por consiguién, a denominazión zientifica Mustela nivalis (‘zorz(et) beloz nibeyo’) ya promana, ipoteticamén, d’unos etimos afalagadors.
(Continará en o siguién lumero)