Leyeba en chunio, en o lumero 2 d’ista rebista (p. 61), ro tetular ‘Adahuesca mantiene la tricentenaria romeria a Crucelós’, e tenié de repasar-lo una pallada bezes, con os güellos como espuertas, ta zerziorar-me de que reyalmén se i cuaternaba o que beyeba. E, ¡prou que sí!, lo meteba: a romería de Cruzelós se calendaba, por primera begata en a istoria, como *tricentenaria. L’asombroso notiziallo lo i da un autor esconoxito, qui á l’arreyo de l’articlo no desbela garra fuen en a que se basa ta fer semellán afirmazión. A berdá ye que choca que en o preto cristianismo (seguntes o escrito, a tradizión s’enzeta en o sieglo XVIII) y en uno d’os periodos de mayor ortodocsia relichiosa en o país se dezidise creyar un ritual relazionato con as peñas (namenos que emprender á peñazos a sepoltura d’unas muertas) e os espritos. O propio alcalde d’a billa, Francisco Franco, en o cabo de dito escrito, do se i copian unas parolas suyas, no parixe tener-lo tan claro ixo de *tricentenaria e fabla d’una tradición supercentenaria. Debán de tan singular aserto, e á falta d’una argumentazión acordis, he pensato que poderba estar interesán alportar bels datos que arrullen un siñal de luz en tocante á l’orichen d’iste anzestral ritual que nos une, prauticamén, con o conchunto d’as culturas d’a Tierra e con os primers pobladors d’a mesma.
Sí, porque á l’arreyo d’a istoria, totas as zibilizazions han feito uso d’a sacralidá d’as peñas, d’o suyo poder persuasor cuentra o mal e d’o suyo simbolismo fertilizador, proteutor e mesmo machico. Lo i trobamos en as antiguas culturas zeltas, griegas e romanas, pero tamién en as arabes, africanas, andinas, australianas e orientals en cheneral.
Ya os zeltas, como emos dito, con a fin d’espantar os malos espritos teneban por costumbre arrullar piedretas en as cruzillatas y en l’alto d’os peñons con que zaboyaban os calabres.
Os griegos continoron con a mesma tradizión, pero istos ya fendo pedreras en os esbarres, que lugo adedicorón á o dios Ermes (proutetor de biachers, pastors e trachiners). E mesmo creyoron leyendas arredol d’istos ritos, como a de Deucalión, do beyemos que os cantals que arrullan Deucalión e Pirra se combierten en ombres e mullers, respeutibamén.
Os romanos, que eredoron iste costumbre d’as peiradas d’os griegos, las ofrendoron, en un primer inte, á Mercurio, e más entabán á o dios Terminus, pos de bez que serbiban de proteuzión, feban de buegas de ziudaz, terminos e propiedaz. As familias romanas, cada 23 de febrero, gosaban ir de lifara e borina ta istos puestos (as denominatas terminalias), como acayezeba en Cruzelós dica ra Guerra Zebil (astí a chenta se feba en o tozal d’as Cruzetas). Iste zeremonial, con o paso d’o tiempo, s’irá identificando con os muertos e a suya capazidá d’influyir en plantas e cosechas, por estar os que moran en a tierra. Ta que istos escansasen en paz e bexilen os caminos, dende iste inte os romanos gosarán chitar peñetas en l’alto as sepolturas, más que más d’as que bi ha canto á ras calzadas.
Martín de Braga, cuan escribe d’a relichiosidá indichena, en a suya obra De correctione rusticorum (sieglo VI)[1], ya i denunzia istas prauticas allenas á o cristianismo, i cuaternando ros marueños e l’arrullar peñas: «Atro demonio quiso clamar-se Mercurio, que estió un estuto imbentor de tota mena de trapazas, á qui como dios d’o lucro, ros ombres angluziosos, en pasando por as cruzillatas, feban como sacrefizio pedreras de tanto arrullar-ne».
Prauticas similars d’acamatonar peñas en un punto determinato las trobamos en continens tan dispars como l’australiano e l’africano. D’o primero destacar a tribu d’os churingaque, qui ta pribar que os espritos moradors de peñas e árbols se metesen en os cuerpos d’as suyas mullers e se combertisen en sers bibos, cuan pasaban canto á els, arrullaban una peñeta. D’o segundo, cal nombrar a tribu d’os Masais, qui tamién posaban cantals por os caminos e peiradas en l’alto as fuesas.
O pueblo Ebreyo conserba igualmén o costumbre de clabar un ruellet en as sepolturas (u en os intierros arrullar-lo en a fuesa ta que escanse o muerto), e os musulmans, en Mina (puesto disertico asolato á zinco quilometros, alto u baxo, á o este d’a ziudá santa d’A Meca, en Arabia Saudita), gosan, asinas mesmo, arrullar siete peñetas en tres pedreras (monolitos que s’alzan en o ballón d’o Jamarāt e que simbolizan á o diablo –anque dende 2004 lo fan ta un muro–, d’aquí que a ziremonia siga conoxita como a lapidazión d’o diablo). O ritual se fa mientras o Hajj (drento d’a pelegrinazión), dimpués d’aber permanexito drecho debán d’o rostro de dios dende a meyodiada dica o lusco, de dar tres bueltas rapidas e cuatro lentas arredol d’a Kaaba e de tocar a piedra negra. As lapidazions umanas son relazionatas con istos mesmos rituals d’arrullar o mal á peñazos, prautica que promana d’a relichión chudía e que lugo se i calará en a islamica.
[1] De correctione rusticorum. Martín de Braga. (ed. Rosario Jové Clos. Barcelona. El Albir, 1981)