4. ETIMOLOCHÍA D’O TERMINO ARAGONÉS PANIQUESA
A etimolochía d’o nombre aragonés d’iste mustelido, por o curiosa, dende quemisío tiempos ye estata oxeto de lumerosos estudios. Ta una buena parti d’os etimolochistas, l’orichen de paniquesa (pan-i-quesa< pan y queso) promana d’una formula de conchuro d’a bal de Bethemale (Franzia), basata en as presentallas propiziatorias (más que más pan e queso) con as que os paisanos quereban apaziguar a fambre e obtener as grazias d’iste estuto carniboro, que los burlaba e lis acotolaba os animals de casa: Panquèro, bèro, bèro, qu’as pâ en’a taulèro, hourmage en’a scudèro e lèt en’a caudèro. (Paniquesa, beroya, beroya, has pan en a mesa, queso en a escudiella e lei en a caldera).
Pero ta os lingüistas Menéndez Pidal y Manuel Alvar, por cuentra, o termino aragonés paniquesa ye a base lecsica d’as destintas barians pirinencas, encluyitas as d’os departamentos franzeses más ozidentals, como ro caso d’as formas pànquero, panquèsa, payquèsa (Gascuña); panquèso (Cauterets, Gavarnie); paquèso (Arette, Lasseube, Bielle, Barèges); paquèsa (Eaux-Bonnes, Nay, Arrens), e payquèso (Agnos, Bedous); e mesmo d’as barians compuestas gasconas que en puesto d’o ‘queso’ adiben de segundo elemento a ‘lei’, caso de panlèts, palèt e palèts, que se localizan en o departamento franzés d’Altos Pirineyos (Gerde, Uzer, Lourdes, Lannemezan, Arreu y en atras poblazions más d’o norte). Menéndez Pidal adibe que ista boz ye un ampre romanze ta l’arabe lebantino, e da una consecuenzia etimolochica bien destinta –pan-i-quesa<pan y queso–, refirindo-se á ra color de l’animal, blanco amarillenco por debaxo e pardo royizo por a lomera.
Pero aquí no rematan as barucas sobre a prozedenzia d’o nombre aragonés, pos bel estudioso creye beyer o suyo orichen en una mena de cardincha (Dipsacus fullonum) que en tiempos estió conoxita en a redolada como ‘panical’, que ye a que emplegaban os ‘fullons’ en os batans (u molins bataners, drapers/trapers, gualzitors u de fullons) ta fer benir o pelo d’os paños. Atros tamién fablan de que poderba prozeder o nombre de belatro tipo de cardo blanco (igualmén clamato ‘panical’), como ro Eryngium campestre u o Eryngium bourgatii. Á razón d’ista relazión fonetica (‘panical’>paniquesa) se debe á que en l’alimentazión d’as paniquesas dentran as gripias, e, si por un casual, en a luita con iste reptil ye fizata, gosa buscar bella mata d’iste cardo ta restregar-se u rebulcar-se en el e pribar asinas os efeutos d’o bereno. Cal pensar que os cardos ‘panicals’ u as cardinchas s’han utilizato tradizionalmén como antidoto ta ras fizadas d’as sierpes, e con os tallos, una bez refaldatos de punchas, s’han curato as escozeduras, espezialmén as que se feban os segadors en a siega. En o Bestiario moralizzato di Gubbio, de finals d’o sieglo XIII, se i decumenta: “Antis de que empezipie a batalla ra paniquesa con a sierpe impía, cuentra o bereno que tanto li daña ba en busca d’o crespirigno d’inmediato…” (o crespirigno ye o cardo ‘panical’, tamién conoxito por bella redolada d’Italia como zangune e d’España como cardón).
Anque en muitos d’os bestiarios europeyos do ya amanixe como a gran enemiga d’as cullebras e mesmo d’os basiliscos, se diz que mincha zenullo ta que o bereno no li faiga efeuto. Asinas, en o bestiario meyebal Il thesoro (1260-1267) de Brunetto Latini leyemos: “Mostoliella es una bestia pequeñuela más luenga que mur et coluebra, et quando lidia con la coluebra busca el finojo et cómelo, con miedo al venino…”. Por atro costato, Plinio ro Biello, en o siglo I, rezenta que caza os zorzes balendo-se-ne d’a ruta, planta albortiba, tenita como machica en o Semontano, e que, tradizionalmén, s’ha emplegato tamién ta uchar á os zorzes e á ras gripias, como ya afirma Aristoteles en a suya Istoria d’os animals (343 a. C.). Igualmén, os nombres de belida u bilidilla con que se conoxe á iste mustelido por Cantabria se relazionan con a hierba belida, planta berenosa más conoxita como ranúnculo, posiblemén por recorrer á ella tamién cuan ye fizada por a gripia, u bien por a color d’as flors d’a mesma, que gosan estar amariellas e blancas. Y encara más curioso ye o nombre castellano d’antis más d’arguilla, pos l’arguilla (arguila, en aragonés) ye una mena de tierra batán e d’alfarería compuesta por un silicato de feldespato que ba de blanquiñoso á marronisco, pasando por l’amarillenco u o royisco, como a color de l’animal, pero que tamién ye un gran antiazeto e un absorbén de tocsinas que puede curar as fizadas más berenosas.
L’arabista zaragozano Asín Palacios (1871-1944), ta chustificar a prozedenzia d’o termino paniquesa, recupera d’un glosario ispano-musulmán d’os sieglos XI-XII o nombre d’una planta conoxita como pancaišo, que diz estar o ‘paniquesillo’, posiblemén referindo-se-ne á o paniquesito, que ye como claman á ra yerbana en Estremadura. O etimolochista Joan Coromines, sin dembargo, beye como más prebable una eboluzión d’ista boz dende a base común pequinella<PICQUINELLA= chicorrona, pequeñita. Anque tamién propone una posible prozedenzia dende o etimo d’o latín tardio PANICIUM, deribato d’o suyo sinonimo clasico PANICUM (panizo, en aragonés), denominazión zientifica con que güei s’identifican arredol de güeitozientas espezies bechetals.
E belún fabla de que o nombre mesmo poderba benir d’a parola panico, por o miedo e a terror coleutiba que causaba iste animal. Misió. En tot caso, aquí estarbanos fablando d’una prozedenzia griega, d’o etimo panikón, abrebiazión de dêima panikón ‘terror causata por Pan’, debinidá silbestre á qui s’atrebuyiban os rudios de prozedenzia ignota sentitos por os mons, as selbas e as bals. En tot caso, atamás d’as muitas barucas etimolochicas, a conclusión zaguera que sacamos ye que o termino aragonés paniquesa parixe tener un orichen inzierto.